طابران؛شهر افسانه ها

مرا سال بگذشت برشصت و پنج

نه نیکو بود گر بیازم به گنج

مگر بهره بر گیرم از پند خویش

بر اندیشم از مرگ فرزند خویش

مرا بود نوبت برفت آن جوان

ز دردش منم چون تن بی‌روان

شتابم همی تا مگر یابمش

چویابم به بیغاره بشتابمش

که نوبت مرا به بی‌کام من

چرا رفتی و بردی آرام من

ز بدها تو بودی مرا دستگیر

چرا چاره جستی ز همراه پیر

مگر همرهان جوان یافتی

که از پیش من تیز بشتافتی

جوان را چو شد سال برسی و هفت

نه بر آرزو یافت گیتی برفت

همی‌بود همواره با من درشت

برآشفت و یکباره بنمود پشت

برفت و غم و رنجش ایدر بماند

دل و دیدهٔ من به خون درنشاند

کنون او سوی روشنایی رسید

پدر را همی جای خواهد گزید

برآمد چنین روزگار دراز

کزان همرهان کس نگشتند باز

همانا مرا چشم دارد همی

ز دیر آمدن خشم دارد همی

ورا سال سی بد مرا شصت و هفت

نپرسید زین پیر و تنها برفت

وی اندر شتاب و من اندر درنگ

ز کردارها تا چه آید به چنگ

روان تو دارنده روشن کناد

خرد پیش جان تو جوشن کناد

همی‌خواهم از کردگار جهان

ز روزی ده آشکار و نهان

که یکسر ببخشد گناه مرا

درخشان کند تیره گاه مرا

نظامی عَروضی هم از دختر فردوسی و اینکه بعد از مرگ پدرش،زنده بوده،خبر می دهد.

مطالعه در زندگانی فردوسی،که بیشتر بر پایه ی ابیات پیوسته و گسسته ی شاهنامه صورت گرفته است،نشان می دهد که او در ایام جوانی،دهقان زاده ای آزاده،سرفراز،پای بند به ارزش های دینی،اخلاقی و مدافع فرهنگ ایرانی بوده است،در دین و مذهب او شک و تردیدی نیست،همه ی پژوهشگران او را مسلمان و پیروی مذهب شیعه دانسته اند و خود او در شاهنامه بر باورهای دینی و مذهبی اش،تاکید نموده است،در دینداری نیز آزادگی دارد و دیگران را در باورهای خویش آزاد می داند،از بی حرمتی و تحقیر ادیان و مذاهب پرهیز می کند،دین را بیشتر از جنبه ی فطری تبلیغ می کند و همگان را به هدف نهایی دین،که کمال انسانی است،فرا می خواند.

از دقت در ساختار زبانی و بافت تاریخی-فرهنگی شاهنامه،می توان دریافت که فردوسی در دوران پرورش و بالندگی خویش،از راه مطالعه و ژرف نگری در سروده ها و نوشته های پیشینیان خود،سرمایه ی کلانی اندوخته،که در آینده دست مایه ی او در سرایش شاهنامه شده است،همچنین از شاهنامه استنباط می شود که فردوسی با زبان عربی،دیوان های شاعران عرب و نیز زبان پهلوی،آشنا بوده است.

او آغاز زندگی را در روزگار سامانیان و هم‌زمان با جنبش استقلال‌خواهی و هویت‌طلبی در میان ایرانیان سپری کرد،خراسان و سرزمین های فرارود،مرکز این جنبش بود،شاهان سامانی با پشتیبانی از زبان فارسی، عصری درخشان را برای پرورش زبان و اندیشه ی ایرانی آماده ساختند،شاعران و نویسندگان زیادی،با آفرینش های ادبی خود،توانستند زبان فارسی را،که توانسته بود در برابر زبان عربی پایدار بماند،نیروی تازه ای ببخشند و سرانجام آن را حفظ کنند،فردوسی نیز از کودکی در این چنین محیطی رشد کرد و خودش رهروی بی بدیل این راه شد.

شاهنامه فردوسی؛اثر جاودان

منبع اصلی فردوسی در سرایش شاهنامه،کتابی بود که پیش از او و البته به نثر نوشته شده بود،با عنوان “شاهنامه ابومنصوری”،در سال 336 هجری شمسی و در عصر سامانیان،ابومنصور محمد بن عبدالرزاق طوسی،که در آن دوران حاکم طوس بود،دستور نگارش این کتاب را داد و همچنین سرمایه ی لازم برای انجام آن را تامین کرد،این کتاب به دست وزیر وی،ابومنصور مَعْمَری،نوشته شد،موضوع آن،داستان ها و روایات تاریخی ایرانِ پیش از اسلام بود.

ابومنصور محمد بن عبدالرزاق، دستور داد تا تاریخ ایران را،که بعد از سقوط ساسانیان،در آشفته‌ بازار گیر و بندها از بین رفته و به صورت مضبوط و جامع در دسترس نبود،از منابع کتبی و شفاهی گرد آورند.

در خود متن مقدمه، از چهار فرد به نام‌های “ماخ پیر خراسانی” از هرات،“یزدانداد پسر شاپور” از سیستان،”شاهوی خورشید پسر بهرام” از نیشابور و “شادان پسر بُرزین” از طوس،به عنوان راویان داستان‌های شاهنامه ابومنصوری نام برده شده‌است.

ابو منصور محمد بن احمد طوسی (زاده شده پس از 310 هجری شمسی، درگذشته میان 356 تا 358 هجری شمسی) با تخلص “دقیقی” از نخستین کسانی بود که پیش از فردوسی تلاش کرد داستان‌های ملی ایران را به شعر درآورد،او از پیشگامان حماسه‌سرایی به زبان فارسی است.

دقیقی با دربار شاهان سامانی در پیوند بود و به تشویق “نوح بن منصور” سامانی به نظم درآوردن شاهنامه ابومنصوری را آغاز کرد،اما بعد از سرودن هزار بیت و پیش از آنکه آن را به پایان برساند، به دست غلام خود کشته شد.

فردوسی در شاهنامه ی خود،داستان زندگی دقیقی را به کوتاهی نقل کرده و هزار بیتی که وی سروده را هم،با ذکر نام شاعر آن،در اوایل شاهنامه ی خویش گنجانده و بدین‌گونه از محو شدن آن‌ در گذر تاریخ،جلوگیری کرده است.

گفته می شود،فردوسی که آوازه ی دقیقی و اشعارش را شنیده بود،تصمیم گرفت کار شاعر جوان دربارِ سامانی را به پایان برد،یک نسخه از اشعار وی به دست فردوسی رسیده بود،اما فردوسی برای به نظم درآوردن شاهنامه ی ابومنصوری به اصل آن کتاب احتیاج داشت،او برای یافتن این کتاب به “بخارا” که پایتخت سامانیان بود،سفر کرد،احتمالاً شاهنامه ی ابومنصوری در کتابخانه ی دربار سامانی نگهداری می شده و مورد استفاده ی دقیقی بوده است،در هر صورت فردوسی در سفر به بخارا،موفق نشد این کتاب را به دست بیاورد،اما در بازگشت به طوس،یکی از دوستداران وی به نام “امیرَک منصور” نسخه ای از آن را در اختیار فردوسی گذاشت،امیرک منصور،پسر ابومنصور محمد بن عبدالرزاق-بانی شاهنامه ی ابومنصوری-بود.

احتمالاً سال آغاز سرودن شاهنامه،حدود 359 هجری شمسی و سال پایان آن،حدود 389 هجری شمسی بوده است،در سال 378 هجری شمسی،حکومت سامانیان سقوط کرد و “سلطان محمود” غزنوی بر جایگاه آنها،تکیه زد.

فردوسی که تقریباً همه ی اندوخته اش را در راه به نظم درآوردن حماسه ی ملی ایران از کف داده بود و از رنج تهیدستی،کاسه ی صبرش لبریز شده بود،در شصت و پنج سالگی،تصمیم گرفت شاهنامه را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کند،بنابراین به غزنه و دربار وی رفت،اما سلطان محمود به وی توجهی نکرد و صله ای هم به او نداد،مورخین،یکی از علل آن را شیعه بودن فردوسی دانسته اند،که از نظر محمودِ متعصّبِ سنی مذهب،در زمره ی بزرگترین گناهان و جنایات بود،دلیل دیگر آن،اظهار محبت شدید فردوسی نسبت به ایران قدیم و پادشاهان بزرگ عجم بود که گویا محمود خود را از همه ی آنها بالاتر می دید و به خوی ترکانه ی خود با نژاد ایرانی و افتخارات او دشمنی می ورزید و ظاهراً از دشنام های شاهنامه به تورانیان،خاطری آزرده داشت،البته بدگویی دشمنان از فردوسی در نزد سلطان محمود نیز،احتمالاً در این محرومیت،نقش داشته است.

سرانجام فردوسی به طوس برگشت و با خاطری پریشان و افسرده،زندگی خود را همراه با فقر و تنگدستی،ادامه داد،سلطان محمود،تا آخر عمر وی،با او از سرِ مهر،نیامد.

موضوع شاهنامه،تاریخِ ایران قدیم،از آغاز تمدن نژاد ایرانی تا ظهور اسلام است،رایج ترین تقسیم بندی شاهنامه،تقسیم بندی به سه دوره ی اساطیری،پهلوانی و تاریخی است،دوره ی اساطیری،عهد کیومرث،هوشنگ،طهمورِث،جمشید و ضحّاک تا ظهور فریدون را در بر می گیرد،دوره ی پهلوانی از قیام کاوه ی آهنگر آغاز می شود و با قتل رستم و سلطنت بهمن،پسر اسفندیار،پایان می پذیرد،این بخش،از مهمترین و بهترین بخش های شاهنامه و قسمت واقعی حماسه ی ملّی ایران است و پهلوانی ترینِ این قسمت،عهد کیان تا پایان سلطنت گُشتاسب است،علت این امتیاز،دخالت رستم در جنگ هاست،سومین قسمت شاهنامه که دوره ی تاریخی است،دوره ای است که  اَعمال و اشخاص تاریخی،جایگزین کارهای غیرعادی،پهلوانان خیالی و داستان های خارق العاده می شود،مقدمات این دوره از عهد بهمن آغاز می شود،بهمن،لقبِ اردشیر و عنوانِ درازدست می یابد و یادآور اردشیرِ درازدست،پادشاه هخامنشی می شود.

دوره ی واقعی تاریخی شاهنامه،از عهد دارایِ دارایان،که همان داریوش سوم،آخرین پادشاه هخامنشی است،شروع می شود،ولی پس از اسکندر که داریوش سوم را مغلوب و مقهور خود کرد،سلوکیان را یکباره فراموش کرده و از اشکانیان که فردوسی جز نام نشنیده و در نامه ی خسروان ندیده،ذکری به میان نیاورده است.

تعداد ابیات شاهنامه که با قاطعیت می توان گفت،خود فردوسی آنها را سروده،حدوداً پنجاه هزار بیت است،چرا که بعد از فوت او،افراد دیگری،اشعاری را سروده اند و به نام فردوسی به شاهنامه ی وی اضافه کرده اند،اشعار شاهنامه در قالبِ مثنوی و در بحر تقارب یا متقارب و بر وزن:فعولن/فعولن/فعول/فعول یا فَعَلْ سروده شده است.

آوازه ی فردوسی طوسی و شاهنامه اش در همه جای جهان پیچیده و مورد ستایش قرار گرفته است، شاهنامه به بیشتر زبان های دنیا ترجمه شده،اساتید ادبیات جهان،شاهنامه را یکی از پنج اثر جاودانه ی ادبیات حماسی می دانند،ساختار و درون مایه ی شاهنامه،از یکپارچگی و انسجامی شگفت انگیز برخوردار است و هرچند که هر داستان و روایت و رویدادی در چهارچوب خود مستقل و جدا می نماید،رشته ای یگانه،همه ی این بخشها و جزء ها را به هم پیوند می دهد و دریافتی یگانه از کل منظومه در ذهن خواننده،پدید می آورد،شاهنامه گزارش و روایت ساده ی رویدادهای دوران باستان در خطی تاریخ گونه نیست،بلکه بازآفرینی شاعرانه ی زندگانی و فرهنگ ایرانیان دیرینه است،در گفتارها و کردارهای انبوهِ نقش ورزان این حماسه،از هر گروه و تبار و قومی.

از دیدگاه زبانی نیز ارزش و اهمیت شاهنامه،کمتر از جنبه های دیگر آن نیست و پایداری و توانگر شدن زبان فارسی دَری،بیش از هر اثر دیگری بر پشتوانه و گنجینه ی عظیمی همچون منظومه ی فردوسی تکیه داشته و دارد.

شاهنامه تنها جلوه گاه گفتار و کردار شهریاران و پهلوانان ایران باستان نیست،بلکه گنجینه ای بس گرانبها از رهنمودها و اندرزهای اخلاقی و حکمتهای ناب زندگانی نیز هست و انسان را دعوت به خردورزی،مهربانی،آزادگی،شرافت و جز آنها می کند.

پس از مرگ فردوسی،واعظِ شهر به دلیل اینکه فردوسی رافضی (شیعه) بود،از خاکسپاری او در گورستان مسلمانان جلوگیری کرد و به ناچار پیکر آن مرد بزرگ و میهن پرست را در باغ خودش،در شهر طابران و در نزدیکی دروازه ی رزان،به خاک سپردند.

آرامگاه ابوالقاسم فردوسی طوسی

شاهنامه ی فردوسی زبان فارسی را که تحت تاثیر زبان عربی،یعنی زبان فاتحان ایران،قرار گرفته بود،زنده کرد و از فراموش شدن آن در گذر تاریخ،جلوگیری نمود،در بسیاری از کشورگشایی ها،در طول تاریخ پیش آمده بود که زبان اولیه ی مردم مغلوب،بعد از مدتی،به زبان کشور غالب،تغییر یافته بود،مانند زبان مردم عراق،لبنان،مصر،سوریه و چند کشور دیگر که بعد از فتح شدن توسط اعراب سپاه اسلام،به عربی تغییر یافت،یا زبان مردم آذربایجان و بیزانس که بعد از غلبه ی ترکان سلجوقی،به ترکی دگرگون شد و یا زبان بومی مردم قاره ی آمریکا،که بعد از اشغال شدن توسط اسپانیایی ها،فرانسوی ها،انگلیسی ها و چند کشور دیگر،به زبان همان کشور،تغییر یافت…البته دلایل دیگری هم برای تغییر نکردن زبان فارسی به عربی وجود داشت که در این مقوله نمی گنجد.

اشعار فردوسی،بر بسیاری از شعرای بعد از وی تاثیر عمیقی گذاشت،شاعرانی مثل مولوی،حافظ،سعدی،سنایی و… مشخصاً شاهنامه را از نظر گذرانده و از آن الهام گرفته بودند،نشانه ی آن هم این است که در اشعارشان از اسامی شخصیت های آن استفاده کرده اند،برای مثال:

جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او

آن نور روی موسی عمرانم آرزوست    (مولوی)

♣♣♣

سوختم در چاه صبر از بهر آن شمع چو گُل

شاه تُرکان فارغ است از حال ما کو رستمی

در طریق عشقبازی امن و آسایش بلاست

ریش باد آن دل که با درد تو خواهد مرهمی    (حافظ)

♣♣♣

اینکه در شهنامه‌ها آورده‌اند

رستم و رویینه‌تن اسفندیار

تا بدانند این خداوندان ملک

کز بسی خلق است دنیا یادگار    (سعدی)

♣♣♣

رخت از در همرنگان بردار و به یکسو نه

وندر بر همدردان خر پشته و طارم زن

در مجلس مستوران وندر صف رنجوران

هم جام چو رستم کش هم تیغ چو رستم زن    (سنایی)

ابوالمَجد مَجدود بن آدم سنایی غزنوی

جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی

خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد شیرازی متخلص به حافظ

ابومحمّد مُشرف‌الدین مُصلِح بن عبدالله بن مشرّف متخلص به سعدی

همچنین به خاطر شهرت جهانی فردوسی،شاعران غیرایرانی هم وی را ستوده اند و از او،الهام گرفته اند،مانند گوته از آلمان،ژوکوفْسْکی از روسیه،ویکتور هوگو از فرانسه،فرانسوا کوپه از فرانسه،یان ریپکا از چک،مَتیو آرنولد از انگلستان و …

اثر زیبای فردوسی از کوپه،شهرت زیادی در دنیا دارد،ترجمه ی آن از این قرار است:

«تیمور لنگ، فاتح ایران و هند، گاه سوار بر اسبی که لگامی زرین داشت،سرگرم اندیشه­ های دور و دراز خود،از میدان جنگ به گورستان می­ رفت و از اسب پیاده می­ شد و تنها در میان قبرها به گردش می­ پرداخت و هرگاه بر مزار یکی از نیاکان خود یا شاعری بزرگ، سرداری دلاور و دانشمندی نام دار می­ گذشت، سر فرود می­ آورد و مزار او را می ­بوسید.

تیمور پس از آن که شهر طوس را گشود، فرمان داد که از کشتار مردم آن دست بردارند؛ زیرا فردوسی،شاعر ایرانی، روزگار خود را در آن به سر برده بود،آن گاه تیمور بر سر مزار او شتافت و چون جذبه ه­ای اسرارآمیز او را به سوی فردوسی می­ کشید، خواست که قبرش را بگشایند:

«مزار شاعر غرق در گُل بود».

تیمور در اندیشه شد که پس از مرگ، مزار کشور گشایی چون او چگونه خواهد بود،پس، از راه قَرا­قُروم به سوی تاتار،آنجا که نیای بزرگش، چنگیز، در معبدی آهنین آرمیده است،روی آورد.

در برابر زائر نامدار که زانو بر زمین زده و سر فرود آورده بود، سنگ بزرگی را که بر گور فاتح چین نهاده بودند، برداشتند،ولی تیمور ناگهان برخود لرزید و روی برگردانید:

« گور ستمگر غرق در خون بود »

فرانسوا کوپه؛شاعر فرانسوی (1908_1842 میلادی)

♣♣♣

نمونه ای از اشعار زیبای فردوسی در شاهنامه:

که ایران چو باغیست خُرّم بهار

شکفته همیشه گل کامگار

پر از نرگس و نار و سیب و بهی

چو پالیز گردد ز مردم تهی

سِپَرغَم یکایک ز بُن برکنند

همه شاخ نار و بهی بشکنند

سپاه و سلیحست دیوار اوی

به پرچینش بر نیزه‌ها خار اوی

اگر بفگنی خیره دیوار باغ

چه باغ و چه دشت و چه دریا چه راغ

نگر تا تو دیوار او نفگنی

دل و پشت ایرانیان نشکنی

کزان پس بود غارت و تاختن

خروش سواران و کین آختن

زن و کودک و بوم ایرانیان

به اندیشهٔ بد منه در میان

چو سالی چنین بر تو بر بگذرد

خردمند خواند تو را بی‌خرد

 

سیمرغ؛پرنده ای افسانه ای در ادبیات ایران است